Hôm qua tôi xem phóng sự này ( https://vtv.vn/van-hoa-giai-tri/vang-bong-nhung-tac-pham-dinh-cao-su-menh-cua-nha-van-hom-nay-20230224201441434.htm ) và có khá nhiều suy nghĩ. Thế nào là một tác phẩm đỉnh cao? Theo các nhà văn, nhà thơ trả lời phỏng vấn, họ cho rằng đó là một tác phẩm không u ám, mang tính nhân đạo và hướng về con người, về những điều tốt đẹp trong cuộc sống. Nhưng tôi nghĩ quan niệm ấy đã cũ rồi. Một tác phẩm như vậy đúng là đẹp đấy, nhưng sẽ không thành công. Một khi đã không được công nhận thì làm sao mà trở thành đỉnh cao được?

Đúng hơn thì thứ mà văn học Việt Nam bị thiếu là tính giải trí và marketing. Chẳng nhìn đâu xa, tại sao hàng chục năm qua không có được một sáng tác nào tạo được một cơn sốt mãnh liệt, nhưng chỉ cần vài năm là một thứ như Tiktok có thể khuấy động cả xã hội? Vì tính giải trí mà Tiktok mang lại là cực kỳ phù hợp với số đông; nó dễ hiểu, dễ tiếp nhận, không cầu kỳ, không dài dòng phức tạp, giống như đồ ăn nhanh vậy. Phần lớn mọi người đều không cần những thứ quá cao siêu, quá sâu sắc; họ chỉ cần một món ăn tinh thần ngon miệng thôi. Văn học Việt Nam bị thiếu đi tính hấp dẫn bề mặt, dù nội dung có hay đến đâu mà không thu hút được người ta mở ra đọc và không giữ được họ đọc đến hết thì cũng chả để làm gì.

Mà để thu hút được thì cần phải marketing. Ví dụ điển hình là Nhật Bản, nơi mà họ có thể bán được những tác phẩm isekai sản xuất hàng loạt, thiếu chiều sâu, không có tính nghệ thuật, những bộ romcom hư cấu đến mức vô lý, nhồi nhét đầy fanservice. Dù khác biệt văn hóa là khá lớn nhưng phải công nhận một điều, Nhật Bản là hình mẫu trong việc marketing các sản phẩm văn học nghệ thuật. Có thể nói, họ đã tạo được cả một chuỗi giá trị, bắt đầu từ nhà văn, đến họa sĩ manga chuyển thể, studio anime cho tới các sản phẩm ăn theo như figure, game,... Nó tạo ra nguồn lực tài chính cho các tác giả nói riêng và cho cả nền công nghiệp nói chung, giúp họ tiếp tục duy trì vòng quay sản xuất.

Giờ nhìn lại Việt Nam, cố gắng nghĩ nát óc để viết ra một tác phẩm, làm việc nhiều tháng trời với nhà xuất bản, cuối cùng bị leak đầy trên mạng cùng cả đống sách lậu. Tác giả Việt Nam cũng không có nhiều cách để quảng bá tác phẩm của mình, chỉ có các hội sách và giới thiệu trên các nền tảng khi họ đã có danh tiếng nhất định. Nhưng như thế thì quanh đi quẩn lại chỉ ở trong cộng đồng đọc, quá ít. Để thực sự thành công, họ cần lôi kéo được số đông, những người chẳng bao giờ đến hội sách. Họ cần một hình thức quảng cáo phù hợp thì mới có thể lôi kéo được nhóm người đó, giả dụ như qua Youtube hay Tiktok chẳng hạn, nhưng sẽ rất tốn chi phí và khó tiếp cận. Mà kể cả quảng cáo được thì đã sao? Như đã nói ở trên, văn học Việt bị thiếu tính giải trí bề mặt, vậy nên dù có quảng cáo thì cũng khó mà thu hút được ai.

Nếu nội dung đã khó nhai với những người thiếu kiên nhẫn, ta cần phải làm mềm nó. Làm mềm bằng cách chế biến cho nó trông ngon miệng hơn. Nhưng kể cả cách này, nước mình cũng chưa làm được trọn vẹn. Giờ chỉ cần nhìn bìa truyện là biết ngay. Bìa truyện Việt nhẹ nhàng và tiêu chuẩn quá, cho nên bị thiếu tính phá cách. Nó là một thứ trưng bày lên thì cũng đẹp đấy, nhưng không đủ để khiến người ta nhìn một cái là muốn mở ra xem bên trong ngay. Cứ so bìa truyện Việt với bìa Chú thuật hồi chiến là thấy cả một trời một vực. May thay vẫn có điểm sáng, đấy là thành công của một số bộ phim chuyển thể như Mắt biếc hay Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh. Chúng có độ phủ sóng cao và được công chúng đón nhận, đó là những gì một tác phẩm cần. Tôi nghĩ đấy chính là công thức thành công cho văn học Việt: Một tác phẩm có nội dung tốt và một hình thức chuyển thể phù hợp.

Về phía người đọc, thực sự số lượng cá nhân đủ khả năng cảm thụ văn học là quá ít. Như lúc tôi còn là học sinh, gần như 100% những người mà tôi biết đều không thích học văn. Người đọc Việt Nam thích mơ mộng, xa rời thực tế, ưa những thứ ăn liền, những câu chuyện giật gân. Minh chứng có đầy trong thực tế, với sự thành công của những cuốn tản văn, sách self help, những tiểu thuyết ngôn tình Trung Quốc đè bẹp truyện Việt cả ở trên mạng lẫn ngoài nhà sách. Thực sự tôi đã không nghĩ đến vấn đề này, nhưng người đọc đóng vai trò quyết định trong thành công của một tác phẩm, và cảm nhận của mỗi người là không đồng nhất. Dù bạn thấy hay thì người khác chưa chắc đã nghĩ như vậy.

Hồi cấp ba, khi học "Hai đứa trẻ" của Thạch Lam, tôi thấy nó rất hay và dễ đồng cảm, vì bản thân tôi cũng từng trải qua tuổi thơ thiếu thốn. Nhưng khi nghe mấy đứa bạn cùng lớp nói rằng nó chán và khó hiểu, tôi mới nhận ra rằng, con người trong hoàn cảnh khác nhau sẽ có cảm nhận khác nhau. Các tác phẩm thời kỳ kháng chiến thành công được, một phần là vì đó là hoàn cảnh chung của đất nước và thời đó ai cũng khổ cả. Nếu giờ viết một tác phẩm về cái nghèo cái khổ trong thời đại này thì xuống đáy là cái chắc. Một tác phẩm muốn thành công vang dội thì phải chiếm được cảm tình của số đông trong xã hội, hoặc ít nhất là phần đông những người trong nhóm đối tượng mà tác phẩm hướng đến. Muốn vậy, cần phải tìm một mẫu số chung về con người trong xã hội, về những hoàn cảnh phổ biến và thị hiếu của những người sống trong hoàn cảnh ấy, từ đó tạo ra một thứ mà họ nhiều khả năng sẽ thích nhất. Điều đó nghe vừa khó vừa mơ hồ.

Người đọc là kẻ nắm đằng chuôi, và các tác giả cần phải tìm cách để thỏa mãn họ. Nhưng nếu quá sa đà vào việc thỏa mãn người đọc, các tác phẩm sẽ thiếu hồn, thiếu đi màu sắc của tác giả. Đó là còn chưa kể đến những rào cản về chính trị, xã hội và các quy định kiểm soát của ngành xuất bản. Việc cân bằng giữa sáng tác cho bản thân và sáng tác để bán một lần nữa sẽ làm khó các nhà văn.

Để chạm đến đỉnh cao, một tác giả sẽ phải vượt qua những khó khăn trên. Nhưng làm thế nào để vượt qua thì tôi chịu. Nếu biết làm thế nào thì tôi đã không ngồi đây gõ mấy dòng này.

Đôi lời cảm nghĩ từ một kẻ thất nghiệp đang mơ mộng với con chữ.